Quá trình đô thị hóa là một xu hướng khách quan, phản ánh sự phát triển của kinh tế - xã hội ở các quốc gia trên thế giới, nhất là đối với những quốc gia đang phát triển như Việt Nam. Tuy nhiên, quá trình đô thị hóa nhanh là một trong những nguyên nhân gây ô nhiễm môi trường, làm cảnh quan thiên nhiên bị suy thoái. Việc thiết kế các vành đai xanh cho các khu đô thị, nông nghiệp ven đô là một giải pháp tối ưu để hạn chế những tiêu cực của quá trình đô thị hóa nhằm xây dựng các đô thị phát triển xanh và bền vững. Trong khi một bộ phận khá lớn người dân ở khu vực nông thôn còn hạn chế điều kiện tiếp cận với các dịch vụ khoa học và công nghệ, còn tổ chức sản xuất nông nghiệp theo lối quảng canh, truyền thống thì nông nghiệp đô thị có rất nhiều thuận lợi trong việc vận dụng những dịch vụ khoa học, công nghệ vào sản xuất. Bên cạnh đó, nông nghiệp đô thị còn có khả năng phát triển theo các mô hình chuyên biệt để cung ứng nhiều dịch vụ cho đô thị như: cung cấp cây xanh, hoa kiểng, cung ứng dịch vụ du lịch làng nghề, dịch vụ chăm sóc bảo dưỡng,…Do đó, thời gian qua các ngành chuyên môn cũng đã xây dựng và triển khai thử nghiệm một số đối tượng cây, con phù hợp với điều kiện sản xuất đô thị từ đó đã hình thành được một số ngành nghề phù hợp với điều kiện sản xuất trong đô thị và đã xác định được những cây con, ngành nghề dịch vụ chủ lực cho nông nghiệp đô thị để đầu tư và phát triển. Một trong những ngành, nghề trên đó là ngành, nghề nuôi, trồng Bonsai có thể xem đây là một trong những mô hình kinh tế hiệu quả có tầm ảnh hưởng cả nước và trong khu vực. Hiện nay theo sự phát triển của nông nghiệp đô thị thì phong trào nuôi, trồng và chơi Bonsai đã, đang được nhiều người quan tâm tham gia và ngày càng phát triển. Trên cơ sở đó, trong bài viết này tôi mạn phép xin trình bày một số thông tin về sự phát triển của Bonsai; các tiêu chí, lựa chọn Bonsai; một số kỹ thuật uốn sửa Bonsai và xu hướng chơi Bonsai hiện nay. Phần trình bày này được chia thành nhiều kỳ để đảm bảo truyền tải được hết các nội dung về bộ môn Bonsai một cách chi tiết và cụ thể.

Phần 1: KHÁI NIỆM VÀ TÍNH NGHỆ THUẬT TRONG BONSAI

          Nghệ thuật Bonsai là những tác phẩm mô phỏng thiên nhiên mà ta vẫn định nghĩa đó là thiên nhiên thu nhỏ vào trong bồn chậu. Bonsai là một ngành nghệ thuật mà bản chất của nó là lấy những cây sống ngoài tự nhiên làm dụng cụ để diễn tả ý tưởng của người nghệ nhân, qua đó biểu đạt những tư tưởng, hoài bảo, quan niệm sống, đạo đức, triết lý nhân văn…để cùng hướng đến sự Chân - Thiện - Mỹ của một tác phẩm.

          Nghệ thuật Bonsai có thể được xem như một chứng nhân lịch sử cho bao thăng trầm của những người sở hữu. Chính vì vậy, những tác phẩm Bonsai có lý lịch rõ ràng đôi khi được định giá vượt rất xa giá trị nghệ thuật của tác phẩm, đơn thuần vì đó là một phần của lịch sử, mamg trong đó tâm ý của bao đời nghệ nhân gửi gắm lại cho hậu thế

1. Khái niệm

          Bonsai là một thuật ngữ nhằm diễn tả vẻ đẹp của một cây được trồng trong chậu, được cắt tỉa tạo dáng mang đầy đủ những yếu tố thẩm mỹ và ấn tượng thiên nhiên sẳn có hay nói một cách khác Bonsai là một cây hay một nhóm cây trong thiên nhiên được thu nhỏ lại nhưng vẫn mang tính chất cổ thụ và tự nhiên được trồng trong chậu, trên khay hay trên đá bằng một kỹ thuật và nghệ thuật riêng biệt. Vì thế người ta nói Bonsai là một nghệ thuật là một tác phẩm sống.

          - Cái đẹp ở Bonsai là sự đơn giản, sự vừa đủ, sự hóa cách và quan trọng nhất là sự gợi ý, gợi ý về một điều gì đó hơn là khẳng định.

          - Cũng có quan niệm cho rằng Bonsai là một hình thái nghệ thuật đơn nhất vì nó là sự hòa hợp giữa nghệ thuật và nghề làm vườn. Cũng có người cho rằng Bonsai là nghệ thuật của cái đẹp nhưng cũng có người thì nói Bonsai là một hình thức đặc trưng của nghề làm vườn, sự nhận thức đó cũng tùy theo quan niệm của người cảm nhận. Trong khi đối với người này thì xem Bonsai như là một trong những lẽ sống đầy ý nghĩa thiêng liêng cao cả của tư tưởng, triết học và tôn giáo thì đối với người khác lại xem đó chỉ là một thú vui lúc nhàn rỗi.

          - Có thể hiểu Bonsai theo nghĩa đen có nghĩa là cây trồng trong chậu, trong đó:

          + Bon: Còn gọi là bồn - có nghĩa là chậu cạn.

          + Sai: Còn gọi là tài - có nghĩa là trồng cây, kỹ thuật trồng trọt.

          - Tuy nhiên, nếu hiểu theo nghĩa đen trên thì nội dung của Bonsai chưa thật sự đủ nghĩa, chưa thể hiện hết được nội hàm trong bản chất của một cây Bonsai.

          - Từ Bonsai còn mang một ý nghĩa khác mà ngôn ngữ chưa diễn đạt hết tính chất hàm ý biểu thị sự tương quan giữa cây và chậu, giữa nghệ thuật và kỹ thuật của nghề làm vườn, giữa cây và con người. Ngoài ra, còn phản ánh sự phối hợp con người với thiên nhiên để cùng tạo nên một tác phẩm nghệ thuật. Chính vì điều này mà một tác phẩm Bonsai khác xa với một cây kiểng được trồng trong chậu bình thường. Qua tác phẩm Bonsai cho ta thấy được nghệ thuật tinh tế của người tạo ra bao hàm cả về mặt nghệ thuật và kỹ thuật cũng như những tâm ý, hoài bão của người thực hiện từ đó gợi cho người xem những cảm xúc về cái đẹp của một tác phẩm.

Như vậy có thể khái niệm cơ bản về Bonsai như sau: “Bonsai là một thuật ngữ diễn tả của một cây được thu nhỏ về mặt kích thước nhưng hình ảnh và tính chất của nó không khác gì một cây cổ thụ ngoài tự nhiên và được trồng trong chậu cạn”

2. Tính nghệ thuật trong Bonsai

- Nghệ thuật Bonsai là những tác phẩm mô phỏng thiên nhiên mà ta vẫn định nghĩa đó là thiên nhiên thu nhỏ vào trong bồn chậu. Thông qua tác phẩm Bonsai có thể tạo cho chúng ta cảm giác rất thực tiển về thiên nhiên bởi vì theo thời gian dưới tác động của tự nhiên cây sẽ thay đổi, sự tăng trưởng của cây sẽ phá vỡ tính chất cũ khiến cho người tạo ra nó phải thường xuyên theo dõi để điều chỉnh, uốn sửa.

- Bonsai là một ngành nghệ thuật mà bản chất của nó là lấy những cây sống ngoài tự nhiên làm chất liệu để diễn ta ý tưởng của người nghệ nhân qua đó biểu đạt những tư tưởng, hoài bảo, quan niệm sống, đạo đức, triết lý nhân văn…để cùng hướng đến sự Chân - Thiện - Mỹ của một tác phẩm.

+ Chân là sự chân thật, sự lột tả sự vật, hiện tượng mang tính ước lệ gần với sự vật, hiện tượng trong tự nhiên. Tính chân thực cũng cần có sự đột phá mang tính sáng tạo mà ai đó nói giả mà như thật, thật mà như giả. Nếu bạn muốn mô tả một quả núi mà phải bê nguyên một quả núi về thì rất thật nhưng còn già là nghệ thuật, do đó đối với người nghệ nhân việc sáng tạo là ở chổ chỉ dùng vài hòn đá mà giúng người thưởng ngoạn nhìn thấy cảnh núi non hùng vĩ, giang sơn gấm vóc.

+ Thiện là các mối quan hệ được thể hiện qua nét đẹp của truyền thống văn hóa dân tộc như: Uống nước nhớ nguồn, ăn quả nhớ kẻ trồng cây...Trong nho giáo các mối quan hệ này được thể hiện qua các tư tưởng như: Tam can, ngũ thường, tam tòng tứ đức,...Nếu bạn thể hiện một tác phẩm có những tư tưởng đi ngược lại những quan niệm truyền thống về cái thiện như kiểu ăn cháo đá bát thì mặc dù nó thể hiện sức sống mãnh liệt nhưng chắc ít người tán thưởng vì nó đi ngược lại giá trị đạo lý truyền thống.

+ Mỹ là cái đẹp, là yếu tố thẩm mỹ và là sự hoàn thiện của tác phẩm khi đã đạt các yếu tốt bắt buộc về tính chân thực, tính hợp đạo lý xã hội - đây cũng chính là đất diễn để cho người chơi cây, nghệ sĩ tạo hình thỏa sức sáng tạo.

- Vẻ đẹp có thể được tạo ra khi người nghệ sỹ lột tả được khoảng khắc thăng hoa nào đó hoặc lột tả cả quá trình bền bỉ chống chọi và vượt qua khó khăn để sinh tồn như các dáng cây thế bạt phong hồi đầu… Với khả năng của mình, người nghệ nhân làm cây có thể cho ra đời một tác phẩm là sự kết hợp đứa con tin thần của một nhà hiền triết, một thầy tu và một nghệ sỹ tạo hình.

- Nghệ thuật Bonsai có thể được xem như một chứng nhân lịch sử cho bao thăng trầm của những người sở hữu. Chính vì vậy, những tác phẩm Bonsai có lý lịch rõ ràng đôi khi được định giá vượt rất xa giá trị nghệ thuật của một tác phẩm đơn thuần vì đó là một phần của lịch sử mang trong đó tâm ý của bao đời nghệ nhân gửi gắm lại cho hậu thế. Một tác phẩm Bonsai không chỉ phơi bày vẽ đẹp của lá, hoa, cành như những cây kiểng thông thường mà nó còn phô diễn cả các phần khác như: Thân, rễ, chậu, đá và các phụ kiện điểm xuyến vào…

          - Bonsai không chỉ là những phiên bản của cây có thật ngoài tự nhiên một cách đơn thuần mà là những tác phẩm khi thưởng ngoạn người xem sẽ cảm nhận được cái hồn của tác phẩm, thấy được sức sống mãnh liệt của nó khi đối diện với sự khắc nghiệt của tự nhiên. Cùng một tác phẩm nhưng mỗi người xem sẽ có cảm nhận khác nhau tùy theo cảm thụ của tâm hồn, đối với người này nó gợi lên một khung cảnh nào đó trong ký ức nhưng đối với người khác có thể là cả một triết lý về cuộc sống.

          - Bản thân Bonsai là một cơ thể sống cho nên người ta xem nó như một người bạn, sự đồng cảm sẽ tăng dần theo thời gian cùng với sự tác động của tự nhiên cây sẽ thay đổi hình dạng, cấu trúc thì người tạo ra nó sẽ cảm nhận được sự thay đổi đó và sẽ tác động để tạo nên một tác phẩm hoàn chỉnh. Tuy nhiên, nếu như không biết kiên nhẫn, chấp nhận sự thay đổi đó dù có chậm mà toan tính thực hiện theo ý đồ riêng của mình mà không nắm được quy luật sinh trưởng của cây thì rất dễ dẫn đến cây phát triển không tốt hoặc làm cho cây bị chết đi.

          Tóm lại có thể xem Bonsai là minh chứng cho quá trình vận động của tự nhiên tuy chậm nhưng bền vững, lâu dài, qua đó giúp cho con người xây dựng được đức tính kiên nhẫn, chấp nhận sự thay đổi của tạo hóa, thể hiện sự đồng điệu của con người với thiên nhiên.

(hết phần 1, mời xem tiếp kỳ sau “Lịch sử quá trình phát triển bonsai và các trường phái bonsai”)

Quốc Tuấn